Сайрам ауданының орталығы Ақсукенттің Жібек жолы көшесінде келе жатып, бір сақалды жігіттің өзімен қатарлас ақ көйлек, қара шалбар киген жігітке дін төңірегінде әңгіме қозғап жатқанын құлағым шалды. Шабыттанғаны соншалық әлгі жігіт екпіндете сөйлейді. « Қазір біздің халық қатты адасып жүр. Домбыра тарту харам әрекетке жатады. Тіпті, беташардағы сәлем салу да ширк. Әрбір мұсылман тек намазда ғана тізесін бүгіп, Аллаға құлшылық жасауы тиіс. Құдалықта да құйрық-бауыр жеп, некенің баянды болуын Алладан тілеудің орнына мал етінен ырым жасайды.» дейді сақалды. Қаным басыма шауып, оның жағасынан алғым келді де, лезде өзімді тоқтаттым. «Ұқыпты, заманауи білімі бар мына жігіттің миын уламасай. Айтып отырғандарыңның бәрі біздің қазаққа жат нәрсе ғой. Дін мен дәстүрдің бөлекшілігін ажыратып берген еліміздің заңдылығын бұзба» деген едім, бетін тұтас жүн басқан «ақылшы» маған жақтырмай қарады. «Көке, бір Аллаға қарсы келмесеңізші. Әлхамдулла мен дұрысын айтып жатырмын» деп қояды. Санасына соқыр сенім мен жат ағымның идеясы әбден сіңіп кеткен оған әрі қарай үндемедім. Құр бекерге уақытым мен сөзімнің шығын болатынын біліп, жұмысқа қарай тарттым. Келдім де, «Неге біздің елде осындай жат ағымның жетегінде кеткендерге тыйым салынбайды?» деп ойға баттым. Сөйттім де аудандық ішкі саясат бөлімінде жұмыс істейтін білікті маман Мағжанға хабарласып, мән-жайды айттым. Ол мұндай тақырыптың ұзақ әңгіме екенін айтты. Сосын ол мемлекеттік қызметші болған соң Қазақстан Республикасының Ата Заңы бойынша былай деді: «Еліміздің Конституциясына сәйкес Қазақстан Республикасы демократиялық, зайырлы және құқықтық мемлекет болып табылады. Азаматтар арасындағы қатынастар, жалпы қоғамдық қатынастар мемлекет тарапынан заңдарда белгіленген құқық нормалары негізінде реттеледі. Аталған қағидатқа сәйкес, мемлекет азаматтардың діни сенім бостандығы құқығына кепілдік береді, алайда діндердің саясатқа араласуына немесе мемлекеттік қызметтерді жүзеге асыруына жол берілмейді. Еліміздегі діни қатынастар қазіргі қолданыстағы «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» заңмен реттеледі және заңның біздің қоғам үшін маңызы орасан зор.Ел аумағында тек ресми тіркелген діни бірлестіктерге ғана діни қызметпен айналысуға рұқсат етіледі.» Дұрыс, заң білетін азаматтың сөзі осылай болады.
Үйге келген соң замандастарымның қазақтың салт-дәстүрінен қаншалықты хабардар екенін білу үшін оларға хат жаздым. Яғни жеке уатсап мессенджеріне. Олардың әрқайсысына жекелей сұрақтар былай жазылды: « Сәлем салу бүгінде өз ортамызда бар ма? Төркіндеу дегенде нені түсінесіз? Құдалардың құйрық – бауыр жеуінде нендей астар бар? Кіндік шеше деген кім?» Сонымен олар былай жауап берді.
Пердебек Арсланов, Сайрам ауданы Абылай хан атындағы жалпы орта мектептің қазақ тілі және әдебиеті пәнінің мұғалімі: «Сәлем салу – дәстүр. Келіннің отбасындағы қызметі мен әдептілігінің белгісі, ата-енесіне, қайын жұртына деген құрметі мен сәлемі. Беташар кезінен бастап сәлем салу басталады. Сәлемді ата-баба салтымен иіліп немесе тізесін бүгіп салады. Ал сәлемге ие болған адам: – Бақытты бол, балам! – деп ықыласын білдіреді немесе қарт аталар мен аналар жас келіннің маңдайынан иіскеп, бақыт пен берекет тілейді. Жас келін бір үйдің берекесін кіргізетін болашақ ана болғандықтан, ата-ене үйлі-жайлы болып, бала-шағалы болуларына үлестерін қосады. «Жақсы келін – қызыңдай, жақсы күйеу – ұлыңдай» деп қазақ даналары бекер айтпаған.Келіннің келін болып түсе сала, өзіне артылған міндеттері бар. Таңертең ерте шай қою, дастарқан жайып шай беру, үй тазалығы, ауылды жерде – ошақ басындағы қызметі, мал жайғастыруы, сиыр сауып, күбі пісу. Келін болып түскен күннің ертеңіне-ақ, таңертеңгісін, осы тірліктерге араласпас бұрын, ізеттілік көрсетіп, ата-енесіне тізе бүгіп, сәлем салады. Келін үлкендер алдында орамал тартып жүреді. Ол да үлкендерге көрсеткен құрмет.
Гүлжан Айтқұлова, Сайрам аудандық «Манкент» жалпы орта мектебінің қазақ тілі мұғалімі: Төркіндеу — қазақ халқының ұлттық салт-дәстүрі. Мұның негізі «төркін» деген сөзден шыққан. Ұзатылған қыздың төркін жұртына арнаулы (ресми) түрде баруы «төркіндеу» деп аталады. Мұндай жағдайда қыздың барлық туған-туыстары оны қонаққа шақырып, құрмет көрсетіп, қалаған затын беріп риза етіп аттандыруға тиіс. Төркіндеу — әр қыздың парызы және ол бір-ақ рет төркіндеп баруға хақысы бар. Төркіндеудің халықтық, дәстұрлік маңызы зор және ол әйелдерге ғана тән ғұрып.Қазақ салты бойынша ұзатылған қыз бір жыл өткеннен кейін ғана төркініне барып қайтады. Жыл аунамай төркіндеуді жаман ырымға балайды. Ерекше өлім-жітім, той-томалақ, ас бергенде болмаса, жыл толмай төркініне бармайды. Ұзатылған қыздың жыл аунап төркіндеуінің өзіндік жолы, сыры, мәні мағынасы бар. Төркініне жалғыз күйеу баланы ғана сопитып ертіп баруды ерсі көрген. Қайта сәбиді көтеріп, төркіндесе, әдемі жарастық, жақсы жол болады. Үшеулеп келген күйеу, қыз, жиенге арнап ақ сары бас қой сойып, үлкен той жасап береді. Күйеумен қызға, балаға төс, асық жілік арнап асады. Кетерінде жиенге қырық шыбар тай (кей жерде қырық серкеш) қызына бұзаулы сиыр, күйеуге шапан жауып ат мінгізеді. Қызына әсте сыңар мал бермейді, жағдайына қарай құлынды бие, қозылы қой, боталы түйе, лақты ешкі береді. Онысы – «қуыс үйден құры шықпасын», «бала жолы – бал» десе, енді бір жағынан сыңар мал бермеуі – қызымыз сыңар қалмасын, дәні арылмасын, жан жарынан айырылмасын ылғи да жұп жүріп, ұрпақты болсын дегені. Ал жыл өтпей, уақыт жетпей төркіндетпеуі – ұзатылған қыз жат жерге бауыр бассын, үйіне қайта берсе, төсегінен суып қалмасын деп отбасына сүйспеншілігі артсын дегені.
Әбу Баймбетов, зейнеткер. Ақсукент ауылы: Құйрық-бауыр – қазақтың салты.Қазақ жолында құда түсіп сөйлесіп, құдалық бекіскенде, қыздың әке-шешесі құдаларының алдына әкеліп малға бата жасатады, ақ сары бас қойын сояды. Мол ет асады, кәделі жілігін түгел қалдырмай асады. Көрші-қолаңдарын қалдырмай шақырады. Алдымен езіліп піскен қойдың май құйрығын әдемілеп ұсақтап турайды да оның үстіне шала піскен қойдың бауырын ұсақтап турап араластырады. Оның үстіне азырақ ырымдап ақ ыдыстан айран құяды да, құдалардың алдына әкеліп қояды. «Құйрық-бауыр жедік, құдай дестік, құда болдық» деп құдалықты осы кәдемен бекітеді. Оны қазақ кәдесінде «құйрық-бауыр» деп атайды.Құйрық-бауыр жеуде екі жақ бауырдай жақын, құйрықтай тәтті болыңдар деген нанымды ырым жатыр.Қазақ ырымында құдалық бекіспей тұрып, әсте «құйрық-бауыр» жемейді. Құдалық бекіп құйрық-бауыр жескен соң екі жақта әсте айнымайды.
Болай Бердиева, Сайрам аудандық орталық емханасының эндокринолог дәрігері: Кіндік шеше — әйел босанғанда көмек көрсетіп, нәрестенің кіндігін кесетін әйел.Қазақтың салтындағы үлкен бір сыйлы ана, мол кәделі әйел «кіндік шеше» болып табылады. Туу үстінде баланың кіндігін кескен әйелді «кіндік шеше» деп атайды. Кіндік шеше баланың екінші анасы болып саналады.Қазақтар екінің бірі, егіздің сыңарына баланың кіндігін кестіре бермейді, қол-аяғы жеңіл, ауылда, ел ішінде беделі бар, мінезі жайраң қаққан, ақ еділ аналарға ғана кестіреді. Өйткені, бала кіндік кескен адамға тартады, кіндік апасы қандай болса, бала да дәл сондай болады деп ырымдайды. Кіндік жолын алған әйел балаға ит көйлек әкеп кигізеді. Бала қырқынан шыққанша қарап, тамақ жасап беріп көмектеседі. Әуелі үлкен азамат болғанда, азамат боп толғанда да кіндік апасын құрметтеп, кәдесін өтеп жүреді. Оған кіндік кескені үшін мал атап, қымбат бұйым сыйға тартылады. Баланың мінез-құлқы, жүріс-тұрысы, ақылы, адамгершілігі, еңбекқорлығы Кіндік шешеге тартады деген түсінік бар. Қазіргі уақытта кіндік шешенің міндетін дәрігер-акушер атқарады.
Деректерді арнайы жинаған Н. Аяптегі.
