Арал теңізінің толуы — соңғы бірнеше онжылдықтардағы экологиялық дағдарыстың бір бөлігі ретінде өте маңызды мәселе. Арал теңізі, әсіресе 1960 жылдардан бастап, су деңгейінің күрт төмендеуімен әйгілі болғанымен, соңғы жылдары су деңгейін қалпына келтіру үшін бірқатар шаралар қолға алынуда.
Арал теңізінің бұрынғы жағдайы:
Арал теңізі бұрын әлемдегі ең үлкен тұзды көлдердің бірі болған және оның аймағы 68 000 шаршы километрден астам жерді алып жатты. 1960 жылдардың басында Арал теңізінің көлемі өте үлкен еді, бірақ адамдардың әрекеттері — нақтырақ айтқанда, Амудария мен Сырдария өзендерінен судың көп мөлшерін алу — Арал теңізінің көлемін күрт азайтты. Бұл аймақтың экологиясына теріс әсер етіп, көптеген экологиялық дағдарыстарға себеп болды.
Арал теңізінің тартылуы:
Арал теңізінің су деңгейінің төмендеуінің негізгі себептері:
1. Су ресурстарының көп мөлшерде алынуы: 1960 жылдардан бастап, Аралға құятын екі негізгі өзеннен (Амудария және Сырдария) су алынып, оларды ирригацияға пайдалану үшін көптеген су қоймалары салынды. Нәтижесінде, теңізге құятын су көлемі күрт азайды.
2. Климаттың өзгеруі: Теңіздің тартылуына әсер еткен тағы бір фактор — климаттың өзгеруі және жауын-шашынның азаюы.
Судың азаюы тек экологиялық апатқа әкеліп қоймай, Арал теңізінің аймағында тұратын халық үшін үлкен әлеуметтік және экономикалық мәселелер туғызды.
Теңіздің толуы және қалпына келтіру жұмыстары:
2000 жылдардың басында Қазақстан мен Өзбекстан үкіметтері Арал теңізінің қалпына келтіру жұмыстарына күш салуды бастады. Әсіресе, Кіші Арал теңізінің толуын қалпына келтіруге бағытталған бірнеше ірі жобалар іске қосылды:
1. Көкарал бөгеті: 2005 жылы Қазақстанның солтүстік бөлігінде Көкарал бөгеті салынды. Бұл бөгет Кіші Аралды Үлкен Аралдан бөлуге және тұщы судың деңгейін сақтауға мүмкіндік берді. Бөгет салынғаннан кейін Кіші Аралдың суы айтарлықтай көтерілді, бұл экожүйені қалпына келтіруге көмектесті.
2. Су қорларын үнемдеу және тиімді пайдалану: Су ресурстарын үнемді пайдалану және суармалы жерлерде суды үнемдеуге бағытталған шаралар да жүзеге асырылуда.
3. Халықаралық ынтымақтастық: Қазақстан мен Өзбекстанның бірлескен экологиялық жобалары, сондай-ақ халықаралық ұйымдардың қолдауы арқылы Арал теңізінің экологиясын қалпына келтіруге бағытталған жұмыстар жалғасуда. Бұл жұмыстарға экологиялық сауықтыру, балық шаруашылығын қалпына келтіру және су тапшылығы мәселелерін шешу кірді.
Қазіргі жағдай:
Қазіргі таңда Кіші Арал айтарлықтай толды, бірақ Үлкен Арал теңізінің аймағында қалпына келтіру әлі де қиын мәселе болып отыр. Кіші Аралдағы су деңгейі көтерілгенімен, оның аумағы бұрынғыдай кең емес. Сонымен қатар, экологиялық мәселелер мен жергілікті халықтың әл-ауқаты әлі де толық шешілген жоқ.
Арал теңізінің қалпына келтіру жұмыстары жалғасып жатыр, бірақ әлі де көптеген қиындықтар бар. Су деңгейінің көтерілуі тек Кіші Аралда байқалады, ал Үлкен Аралдың көлемі өте азайды. Теңіздің толуы — ұзақ мерзімді экологиялық жоба болып табылады, оның табысты жүзеге асуы үшін экологиялық, экономикалық және саяси ынтымақтастық қажет.
Н. АЯПТЕГІ.
